In de netwerksamenleving heeft de overheid nieuwe gewoontes en gereedschap nodig

In onze netwerksamenleving deelt de overheid  verantwoordelijkheid voor maatschappelijke uitdagingen met inwoners, partijen uit bedrijfsleven, wetenschap en anderen. Dat betekent samenwerken met veel en diverse partijen. Ook de regievoering van publieke vraagstukken ligt niet (meer) noodzakelijkerwijs bij overheden. Steeds vaker werkt de overheid in co-creatie samen en acteert ze responsief; sluit ze aan bij de maatschappelijke energie en benut deze waar mogelijk. Dit alles betekent nieuwe rollen, competenties en werkwijzen. Er is ander gereedschap en gedrag nodig om effectief waarde toe te voegen aan de gemeenschap bij complexe, publieke vraagstukken.

Unieke vraagstukken vragen om maatwerkoplossingen

Sociale inclusiviteit, klimaattransitie, veiligheid, maar ook de inrichting van gebieden; het zijn opgaven waar de overheid situationeel haar rol en aanpak moet bepalen. Elk vraagstuk is uniek en valt buiten standaard regels en procedures, overstijgt domein en organisatiegrenzen. Steeds opnieuw moet er bewust gekozen worden voor een aanpak die het beste past bij het vraagstuk en de context. Analyse en onderzoek is daarmee de eerste fase van het bouwen aan complexe vraagstukken.

Uitvoering krijgt voorrang

Een onderzoeksfase wordt vaak overgeslagen of heel oppervlakkig gedaan. Daar zijn meerdere oorzaken voor aan te geven. In het algemeen krijgen concrete en uitvoering gerelateerde taken voorrang boven onderzoek en reflectie, vooral bij tijddruk. Ook complexere vraagstukken worden uit gewoonte aangepakt zonder onderzoeksfase. Daarbij stapt men snel over op de routine die favoriet en/of bekend is. Als dat bijvoorbeeld projectmatig werken is, dan wordt al het werk projectmatig uitgevoerd. Het kan zijn dat deze aanpak leidt tot de gewenste waarde realisatie, maar de kans is niet zo groot. Blijven doen wat gewend en bekend is leidt tot een aanzienlijk afbreukrisico van de effectiviteit van overheidshandelen en mogelijk tot gemiste (publieke) waarde.

Experimenteren; al doende leren

Soms wordt er ook wél bewust gekozen voor een aanpak. Vaak is dat de ‘trial en error methode’; gewoon aan de slag en leren van je fouten. Werkt meestal goed bij Ikea meubels in elkaar zetten. En anders is er altijd nog de handleiding. Maar we hebben het hier over overheidshandelen bij de ingewikkelder publieke vraagstukken. Al doende leren is een tijdrovend en regelmatig frustrerend proces waarbij afhaken en ineffectiviteit op de loer liggen. De aanpak kan ook succes opleveren, vooral als regelmatig wordt gereflecteerd en er daadwerkelijk lessen worden getrokken uit ervaringen. Succes is meestal te danken aan de professionals die zich melden voor dit type opdracht. Door een combinatie van persoonlijkheid, interesse en ervaring zijn ze vaak ‘onbewuste bekwaam’. Het werkt, maar men weet niet waarom. Het verhaal over het hoe en waarom van de aanpak is dan moeilijk te vertellen. Iets wat een beperkende rol speelt, bij het leren van de ervaring, het meenemen van collegae, het overdragen van kennis en de verantwoording achteraf.

Veranderkundige instrumenten geven houvast in het onbekende

Het is waar dat complexe vraagstukken al puzzelend moeten worden opgelost. De verschillende soorten actoren, de onvermoede dynamieken en relaties, de continue veranderingen maken het speelveld onoverzichtelijk. Oorzaak en gevolg zijn moeilijk te koppelen, het is bij voorbaat niet duidelijk welke interventies precies tot succes leiden. Dit betekent echter niet dat alle houvast ontbreekt en experimenteren de enige aanpak is. Het wiel hoeft niet steeds helemaal opnieuw uitgevonden te worden. Er zijn instrumenten waarmee de keuze voor een aanpak beargumenteerd wordt gemaakt op basis van een analyse van de relevante factoren. Ook zijn er veranderkundige tools die ondersteunen bij het doen van effectieve interventies.

Beslagen ten ijs komen in de netwerksamenleving

Een samenwerkende overheid, actief in de netwerksamenleving heeft een heldere strategie en aanpak nodig die past bij het vraagstuk en de context. Overheidsprofessionals die beslagen ten ijs willen komen bekwamen zich hiervoor in nieuwe methodieken en  instrumenten. Een samenwerkende overheid speelt haar rol in actornetwerken, sluit coalities en vindt verbindende ambities. Procesmanagement en het productief maken van tegengestelde belangen zijn hier belangrijke vaardigheden. De responsieve overheid participeert in de actieve samenleving en maakt gebruik van de aanwezige energie en initiatieven. De kunst is dan om het zelforganiserend vermogen van de gemeenschap te versterken. Benodigde vaardigheden zijn hier: positie bepalen in een onoverzichtelijk speelveld, het opereren in dynamische netwerken, het toepassen van indirecte beïnvloedingsstrategieën. Al deze vaardigheden zijn in principe aan te leren. En toch is het niet zo eenvoudig.

Uit de comfortzone

Alles staat of valt met de inzet van de mensen die voor deze opgaven aan de lat staan. Voor velen betekenen de nieuwe werkwijzen grote veranderingen. Waar hun handelen voorheen meer gedreven werd door duidelijke regels en procedures moeten ze nu maatwerk leveren in contact met de samenleving. Hebben ze daar zin in, voelen ze zich toegerust en gesteund?  Durven ze zich stevig, maar ook kwetsbaar op te stellen door keuzen te maken op basis van hun professionele inzichten? Stappen ze uit hun comfortzone door nieuwe dingen uit te proberen in een externe omgeving? Deze dingen roepen gevoelens van onzekerheid op, die horen erbij. Onszelf uit de comfortzone halen, is echter het allerbelangrijkste als we willen ontwikkelen, op persoonlijk én organisatieniveau. Het is de enige route naar leren en succes in een veranderende omgeving en levert (uiteindelijk) wat op.

Voor maatschappelijk effect en publieke waarde

Mensen die zich bovenstaande vaardigheden en gewoonten eigen hebben gemaakt, geven aan dat hun werk op een bepaalde manier vrijer, makkelijker en leuker is geworden. Ze maken meer gebruik van de aanwezige energie in de samenleving, werken meer verbindend in plaats van kar trekkend en sleurend. Ook benutten ze de  kennis en contacten van anderen veel meer. Het is echt een andere manier van werken, met andere tools en rollen. Het helpt om een levendige bewegingen op gang te brengen en samen te werken zonder sturingsmacht, mét maatschappelijk effect en publieke waarde.

Ook geïnteresseerd om bewust en moeitelozer, maar met effect aan de slag te gaan in de netwerken van jouw omgeving? Neem contact op om de mogelijkheden te bespreken. Je bent welkom!